Þar kom að því að Markús Sigurbjörnsson, fyrrverandi forseti Hæstaréttar, kæmi
aðeins undan þagnarhjúpnum sem hann hefur falið sig í, þegar ég hef vakið máls
á því sem aflaga hefur farið í Hæstarétti og hvað gera þurfi til úrbóta. Því fagna
ég auðvitað enda hef ég endurtekið óskað eftir umræðum um þessi málefni á
opinberum vettvangi.
Þetta gerðist á hátíðarfundi Hæstaréttar s.l. sunnudag, þar sem Markús flutti
erindi um Hæstarétt í aldarspegli. Það var greinilega þykkja í ræðumanninum,
sem mér heyrðist aðallega beinast að mér, þó að ekki væri ég nafngreindur. Þetta
má telja eðlilegt því það hefur komið í minn hlut að undanförnu að rekja feril
hans í dómsýslunni gegnum árin og afar gagnrýnisverða athafnasemi hans á
þeim vettvangi. Vísast til greina minna á jsg.is „Dómari lætur af störfum“ og
„Hugleiðingar um siðblindu“ sem þar birtust í ágúst og október á síðasta ári.
Gremja hans í minn garð skiptir svo sem ekki miklu máli. Miklu fremur er
ástæða til að ræða eitthvað af því sem gremjunni veldur og hann drap á í ræðu
sinni.
Skipun nýrra dómara
Ég hef lagt til, að áhrif sitjandi starfandi dómara á skipun nýrra dómara verði
með öllu numin úr lögum. Samkvæmt 14. gr. stjórnarskrárinnar skal ráðherra
„bera ábyrgð á stjórnarframkvæmdum öllum“. Undir það fellur skipun nýrra
dómara. Með lagabreytingu á árinu 2010 var, fyrir atbeina Markúsar og fleiri
lögfræðinga, þetta vald fært til lögfræðinganefndar, sem dómaraelítan hafði
undirtökin í, en enga ábyrgð ber á verkum sínum.
Ég hef gert athugasemdir við þetta. Annars vegar vegna þess að þetta
fyrirkomulag stenst ekki fyrrgreinda reglu stjórnarskrárinnar. En einnig vegna
þess að fyrirkomulagið hefur leitt það af sér, að ábyrgðarlaus dómaraelítan hefur
reynst misfara gróflega með þetta vald. Hafa verið settir efst á blað gamlir
skólabræður og vinir sitjandi dómara og þá teknir fram yfir lögfræðinga sem á
allan hefðbundinn mælikvarða hafa talist meiri kostum búnir til að fá skipun í
lausa stöðu. Það hefur þannig sýnt sig að dómarahópurinn hefur orðið það sem
ég hef nefnt sjálftímgandi.
Pólitísk misnotkun
Ég hef svo fallist á það með Markúsi og hinum að huga verði að skipan á þessu
sem hindrar ráðherra í að misbeita þessu valdi sínu á grundvelli pólitískrar
afstöðu umsækjenda. Í ritgerð sem ég skrifaði á árinu 2013 segir svo um þetta:
„Ég tel að taka beri upp á ný þá skipan að ráðherra ákveði hvern skipa skuli og
beri hann stjórnskipulega ábyrgð á þeirri stjórnarathöfn. Til greina kæmi að láta
umsagnarnefnd segja til um hæfni dómaraefna. Hæstiréttur eða ráðandi hópar
innan dómskerfisins ættu hins vegar ekki að koma nálægt skipan slíkrar nefndar.
Hún gæti fremur verið skipuð samkvæmt tilnefningum frá félögum lögmanna og
dómara og jafnvel fulltrúum frá lagadeildum háskólanna.
[Hér kemur næst kafli um þá kosti umsækjenda sem mestu ættu að skipta við
umsögn þessarar nefndar.]
Mat svona nefndar ætti að verða bundið við að segja aðeins til um hæfni hvers
einstaks umsækjanda en ekki að raða þeim upp innbyrðis, þar sem seilst er um
of til áhrifa á veitingarvaldið með slíkri uppröðun. Mér finnst einnig vel koma til
greina að taka hér upp það kerfi sem þekkist erlendis, til dæmis í
Bandaríkjunum, að meirihluti þingmanna staðfesti ákvörðun ráðherra um skipun
í dómaraembætti við Hæstarétt. Sá sem ráðherra vildi skipa, ætti þá að þurfa að
mæta fyrir þingnefnd og svara spurningum um viðhorf sín til grundvallarþátta í
starfsemi dómstóla, svo sem um valdmörk þeirra, aðferðir við túlkun á
stjórnarskrá, heimildir til þess að beita erlendum lagareglum sem ekki hafa verið
lögfestar hér á landi o.s.frv. Heimila ætti fjölmiðlum að senda beint út frá
þessum spurningatíma.
Við þetta myndi tvennt vinnast. Í fyrsta lagi yrði þing og þjóð einhvers vísari um
viðhorf dómaraefnis til meginatriða sem snerta dómstólastarfið. Í öðru lagi, og
það er ekki þýðingarminna, hefði væntanlegur dómari verulegt gagn af því að
gera sjálfum sér í heyranda hljóði grein fyrir starfsskyldum sínum, að því er
snertir meginatriði í dómsýslunni, áður en hann tekur til starfa, því hann er
líklegri til þess að fara eftir þeim í starfinu, hafi hann gert það. Meðal annars er
þýðingarmikið að sá sem vill verða dómari geri sér sjálfum grein fyrir þeim
takmörkunum sem gilda um valdheimildir dómstóla. Þeim beri í
embættisverkum sínum að fara einungis eftir lögunum, eins og þetta er orðað í
upphafsákvæði 61. gr. stjórnarskrárinnar, og sé óheimilt að víkja frá þeim í þágu
huglægra viðhorfa eða þrýstings frá öðrum. Fá þarf svör frá þeim um afstöðu
þeirra til þessara mikilvægu atriða áður en skipun þeirra er endanlega ráðin.
Verði niðurstaða Alþingis sú að hafna þeim umsækjanda sem ráðherra hefur
valið myndi hann þurfa að velja annan úr umsækjendahópnum. Til þess gæti
einnig komið að auglýsa þyrfti embættið á ný. Um þetta þyrfti að setja skýrar
reglur í lög.“
Þýðingarlaust innlegg
Þegar Markús Sigurbjörnsson velur sér hátíðarfund vegna afmælis Hæstaréttar
til að ræða um þetta málefni ætti hann ekki að láta við það sitja að segja með
þótta að skipunarvald ráðherra skerði sjálfstæði dómsvaldsins. Hann ætti að
ræða ástæðurnar fyrir því að valdsækni hans á þessu sviði hefur verið gagnrýnd
og skýra hvernig sjálfdæmi ábyrgðarlauss dómarahópsins fær staðist skýra
stjórnarskrárreglu. Meðan hann ræðir ekki þessa þætti málsins er ræða hans
þýðingarlaus. Það sýnir sig kannski í þessari einræðu, að þeir sem aldrei hafa
þurft að takast á við aðra í málflutningi kunna illa að flytja fram sjónarmið sem
máli geta skipt og eru öndverð öðrum sjónarmiðum.
Það er svo hrein fjarstæða að telja þetta vald þurfa að vera í höndum sitjandi
dómara vegna kröfunnar um aðskilnað valdþátta ríkisins. Sá aðskilnaður felst í
kröfunni um að dómendur skuli einungis dæma eftir lögunum. Hann ætti líka að
skilja að ábyrgð ráðherra á ákvörðunum um þetta efni er virk, þar sem hann þarf
að sækja umboð til kjósenda í kosningum. Vissulega má finna dæmi úr
fortíðinni um pólitíska misnotkun á þessu valdi, en þá var fjölmiðlun minni og
aðhald almennings veikara heldur en nú og oftast ólíklegt til að hafa mikil áhrif.
Kannski gefst tilefni til að víkja síðar að öðrum þáttum í hátíðarræðu forsetans
fyrrverandi. Sjáum til.