1. Einstaklingurinn er grunneiningin
Setjum okkur í svolítið hátíðlegar stellingar og veltum fyrir okkur grundvellinum fyrir því samfélagi sem við öll erum í við annað fólk.
Erum við ekki sjálf grunneiningin?
Við höfum auðvitað aldrei verið beðin um að semja okkur inn í samfélag við aðra. Flest teljum við samt að okkur beri siðferðileg skylda til þátttöku í slíku samfélagi. Ástæðan er nábýlið við annað fólk og óhjákvæmileg sameiginleg viðfangsefni okkar og þess. Þess vegna beygjum við okkur flest undir að teljast þátttakendur í sameiginlegu skipulagi með öðru fólki.
Þetta skipulag hefur þróast með ýmsum hætti, til dæmis hafa myndast einingar sem samanstanda af þeim einstaklingum sem byggja ákveðin og skilgreind landsvæði. Þeir mynda saman það sem við köllum ríki og setja sér þar reglur um sambúð sína innan endimarka þess. Við gerum fæst miklar athugasemdir við þetta.
Meginhugmyndin hlýtur samt að vera sú að einstaklingurinn í slíku samfélagi sé grunneiningin. Hann verður ekki til fyrir samfélagið, heldur er samfélagið til fyrir hann og til að þjóna einstaklingsbundnum þörfum hans. Þessi hugsun mótar þýðingarmikil grunnviðhorf í stjórnskipun okkar og lögum.
2. Réttindi annarra
Til dæmis er það almenn meginregla í okkar réttarkerfi að frelsi manna til orðs og athafna eigi helst ekki að takmarkast af öðru en réttindum annarra. Við teljum líka þá meginreglu gilda að setta lagaheimild þurfi til að skerða frelsi einstaklinga og jafnvel að slík heimild dugi ekki ef skert eru réttindi sem njóta ríkari verndar samkvæmt sérstökum ákvæðum sem við höfum sett í stjórnlög okkar þar að lútandi.
Ég tel að miklu máli skipti fyrir okkur öll sem búum í þessu samfélagi að átta okkur vel á þessum hugmyndagrundvelli stjórnskipunarinnar.
Það er líka sérstaklega ástæða til að nefna annan þátt sem að mínum dómi er óaðskiljanlegur hluti af þeirri lífsskoðun sem með þessum hætti mótar samfélag okkar, en það er virðing fyrir öðru fólki og skilyrðislaus viðurkenning á rétti þess til að haga sínu eigin lífi á þann hátt sem það sjálft kýs svo lengi sem það skaðar ekki aðra.
3. Fjölbreytni
Mannfólkið er fjölbreytilegt og einstakir menn hafa mismunandi kenndir, hvatir og langanir í lífinu. Allir eiga þar að mínum dómi sama rétt. Ekkert okkar hefur heimild til að sitja yfir hlut annarra með því að bjóða og banna, eins og svo margir vilja sífellt gera. Sumir vilja flokka mannfólkið eftir þjóðerni, litarhætti, trúarbrögðum, kynferði, kynhneigð, gáfum eða hverju því öðru sem greinir einn mann frá öðrum og láta menn njóta misjafns réttar eftir því hverjum þessara „flokka“ þeir tilheyra. Til þess hafa menn yfirleitt enga heimild af þeirri einföldu ástæðu að einn á ekki að ráða neinu um einkahagi annars. Svo einfalt er það.
Þessi grein á að vera um fíkniefnabannið. Hvaða þýðingu hafa framangreindar hugleiðingar fyrir það? Þær hafa það markmið að skýra fyrir lesendum þær meginforsendur sem ég tel okkur öll eiga að hafa í huga, þegar við hugum að lagareglum um neyslu fíkniefna og raunar svo margt annað sem vil setjum lög um. Ég sný mér nú beint að umræðuefninu.
4. Boð og bönn
Segja má að viðhorf þeirra sem vilja leysa vandamál með boðum og bönnum fremur en frelsi og ábyrgð hafi á ýmsum sviðum mannlífsins orðið ofaná. Fíkniefnabannið er einmitt gott dæmi um þetta.
Ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að þar séum við á rangri braut. Þar er að mínum dómi farsælast eins og á öðrum sviðum að ætla mannfólkinu frelsi og láta það sjálft bera ábyrgð á gjörðum sínum. Einstaklingar hljóta sjálfir að eiga að ráða því hvers þeir neyta. Ef neyslan er skaðleg eru það þeir sjálfir sem fyrir verða.
Kannski er stærsta þversögnin í stefnunni í fíkniefnamálum fólgin í því að við leyfum neyslu vímugjafa sem við fína fólkið viljum neyta, áfengisins. Fari menn sér að voða við neyslu þess fara þeir „í meðferð“. Meðferðin felst í því að láta menn taka sjálfir ábyrgð á eigin lífi. Hvers vegna gerum við ekki það sama við aðra vímugjafa en áfengi?
Það er ekki nóg með að vestræn ríki hafi rekið bann- og refsistefnu gegn fíkniefnum. Þær hafa beinlínis háð stríð gegn dreifingu þeirra og neyslu. Bandaríkjamenn kalla þetta fíkniefnastríð (war on drugs). Í því stríði láta ófáir lífið á hverju ári, bæði þeir sem dreifa efnunum og einnig þeir sem neyta þeirra. Og ekkert gengur. Neyslan hefur stöðugt aukist síðustu áratugina.
5. Neðanjarðarheimur
Lítum á nokkrar óumdeildar staðreyndir sem varða það ástand sem stefna okkar í fíkniefnamálum hefur alið af sér. Með henni höfum við búið til neðanjarðarheim, þar sem glæpamenn sitja við stjórnvölinn. Við höldum í þeim lífinu með banninu. Í þessum heimi ræður ofbeldið ríkjum. Þeir sem fyrir því verða þora ekki einu sinni að kæra ofbeldisverkin vegna ótta við ofbeldismennina.
Við meðhöndlum þá sem ánetjast efnunum eins og glæpamenn en ekki sjúklinga eins og rétt væri. Stundum geta þetta verið börnin okkar. Ef þau leiðast út í neyslu leiðir það oft til þátttöku þeirra í ólögmætri dreifingu efnanna. Stundum taka þau að sér að vera „burðardýr“ milli landa til þess að eiga fyrir neyslunni. Þá er nú okkur fína fólkinu að mæta. Við sendum þau í fangelsi. Með því erum við oftast í reynd að dæma þau varanlega út úr samfélagi okkar. Þau fara á sakaskrá og eiga erfitt uppdráttar í lífinu jafnvel þó að þau hafi náð tökum á fíkniefnaneyslunni.
Þeir sem til þekkja í heimi fíkniefnanna segja margir að auðveldara sé að nálgast þessi efni heldur en áfengi. Þau megi kaupa á götuhornum og skemmtistöðum. Jafnvel séu skólalóðir vettvangur viðskiptanna. Það er líka augljóst að efnin sem seld eru í þessu neðanjarðarkerfi eru oft miklu hættulegri en vera myndi ef dreifing yrði leyfð. Glæpamennirnir sem dreifa þeim hika þannig oft ekki við að bæta í þau öðrum efnum til að drýgja söluvöruna og auka hagnaðinn. Dæmi eru um að slík íblöndunarefni hafi reynst lífshættuleg og fíklar látist af þeim sökum.
Svo leiðast neytendur út í afbrot til að fjármagna neyslu sína. Strákar brjótast inn og stela og stelpur selja sig. Er þetta ekki dásamlegt?
6. Hörmungar og glæpaverk
Menn geta líka hugleitt kostnaðinn sem fylgir þessari bann- og refsistefnu. Til dæmis af löggæslunni. Konan mín hefur haft þann sið á „facebókarsíðu“ sinni undanfarin ár að merkja alls kyns glæpafréttir úr fjölmiðlum með orðunum „í boði fíkniefnabannsins“. Þar er þá ávallt um fréttir að ræða af hörmungum og glæpaverkum sem má vafalaust rekja beint til þessarar vonlausu baráttu við vindmyllurnar.
Ég vek athygli á því að hámarkrefsing fyrir fíkniefnabrot er 12 ára fangelsi. Fyrir manndráp er hámarkið 16 ára fangelsi. Þetta er lítill munur. Það hlýtur að verða freistandi fyrir siðlausan glæpamanninn að fremja bara morðið til að þagga niður í þeim sem hann óttast að muni vitna gegn honum.
7. Menn ættu að hugsa málið upp á nýtt
Það er satt að segja alveg ótrúlegt hversu illa gengur að fá fólk til að opna augun fyrir öllum þessum staðreyndum sem hrópa á okkur. Það er eins og menn eigi erfitt með að átta sig á því að haldbesta leiðin í þessu efni eins og svo mörgum öðrum er að láta fólk taka ábyrgð á sjálfu sér. Vanmáttur manna gegn fíkninni hjá öðrum leiðir til örþrifaráða – bannreglna og þungra refsinga. Með því finnst mönnum að þeir séu að „gera eitthvað“ í málinu. Það má til sanns vegar færa. Það sem þeir gera eykur hins vegar á bölið en dregur ekki úr því. Þar tala allar staðreyndir sínu máli. Ekkert gengur við að takmarka útbreiðslu og neyslu fíkniefnanna. Hún bara vex.
Við ættum því að hugsa málið upp á nýtt. Opnum þennan fíkniefnaheim og kippum þannig fótunum undan starfsemi glæpahópanna sem nærast í honum. Meðhöndlum fíklana sem sjúklinga en ekki glæpamenn. Greiðum þeim leið til betra lífs. Ég fullyrði að þannig myndu þeir fyrr ná tökum á vanda sínum. Og samfélag okkar yrði miklu betra á eftir.
Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.