Eitt helsta hlutverk dómstóla er að vernda borgarana fyrir brotum á persónulegum réttindum þeirra, hvort sem er af hendi ríkisins eða annarra einstaklinga. Til þess að geta kallað ríki okkar réttarríki þarf þessi vernd að vera raunveruleg og ávallt til staðar fyrir borgarana þegar á þeim er brotið.
Mér finnst nánast ógnvekjandi að kynnast því hvernig sumir þeirra sem fara með dómsvaldið í landinu tjá sig um hlutverk og æskilega starfshætti dómstóla.
Þekktum starfandi dómara hér á landi fórust til dæmis svo orð í útvarpsviðtali fyrir nokkrum árum að dómstólarnir væru sprottnir upp úr samfélagi okkar og ættu þeir því að endurspegla viðhorf almennings til málefna líðandi stundar. Þetta heyrði til starfsskyldna dómara við dómsýsluna.
Annar sagði í viðtali fyrr á þessu ári að rík viðleitni væri hjá dómurum, sem sætu í fjölskipuðum dómum, að leita samkomulags við hina um niðurstöður málanna. Var helst á honum að skilja að samkomulagið við hina gengi framar skilningi hans sjálfs á beitingu réttarreglna sem leiða ættu fram niðurstöðuna í þeim málum sem hann ætti sæti í.
Báðir þessir menn hafa oft verið kallaðir til setu í Hæstarétti og annar þeirra var raunar fastskipaður dómari þar um tíma.
Þetta eru hvort tveggja með öllu óheimil sjónarmið hjá þeim sem fara með dómsvald í landinu. Þar er það grunnregla að niðurstöður málanna skuli aðeins ráðast af beitingu réttarheimilda. Mælt er fyrir um þetta í stjórnarskránni.
Dómstólar á æðri stigum eru fjölskipaðir þar sem líklegra þykir en ella að rétt niðurstaða fáist í dómsmálið ef fleiri en einn hæfur dómari situr í dómi. Dómarana kann að greina á um beitingu réttarheimildanna og raunar eru mismunandi skoðanir á henni einatt ástæða þess að leitað er með mál til dómstólanna. Það er þá gert í því skyni að fá leyst úr þeim ágreiningi.
Sé ágreiningur til staðar í fjölskipuðum dómi er skylda dómaranna að ræða hann í þaula til þess að þeir öðlist sjálfir skilning á því hvar hann liggur. Sumir þeirra kunna jafnvel að skipta um skoðun eftir að hafa kynnst viðhorfum hinna.
Að standa með sjálfum sér
En standi ágreiningur um beitingu réttarheimilda eftir, þegar dómararnir hafa rætt málið, ber hverjum og einum þeirra auðvitað að standa með sjálfum sér og fylgja þeirri niðurstöðu sem hann sjálfur telur að leiði af réttarheimildunum. Þá ber þeim, ef þeir eru í minnihluta, að skila sératkvæðum með þeim rökstuðningi sem þeir hafa fyrir niðurstöðu sinni.
Það getur heldur aldrei orðið markmið dómara í fjölskipuðum dómi að ná samkomulagi við hina um niðurstöðuna, eins og margir starfandi dómarar virðast telja. Það er alvarleg brotalöm í viðhorfum þess dómara sem telur þetta. Hann tekur ekki sæti í fjölskipuðum dómi til að semja við hina um niðurstöðu. Hún á aðeins að ráðast af beitingu réttarheimilda en ekki samningamakki í hópnum, sem m.a. getur leitt til þess að einn í hópnum sem hefur verið auðsveipur í einu máli, á hönk upp í bakið á hinum í því næsta.
Svo er líka heilagt hlutverk dómstóla að dæma eftir gildandi lögum og öðrum réttarheimildum en ekki að lúta ætluðum vilja almennings, eins og sumir dómarar telja sér skylt að gera, sbr. ummælin sem nefnd voru að framan. Þeim ber einmitt þvert á móti að verja sakaraðila fyrir múghyggju og tryggja að niðurstaða mála ráðist af réttarheimildum en ekki af henni.
Það er sannarlega ástæða til að hvetja starfandi dómara til að leggja niður fyrir sér hvert hlutverk þeirra er við dómsýsluna, sem sagt að vernda borgara fyrir misbeitingu ríkisvalds og órétti af hálfu annarra. Með því að beita slíkum viðhorfum í reynd munu þeir treysta réttaröryggi borgara í landi okkar.
Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður